از «زنگزور» تا «جاده ترامپ»

پیام سپاهان - جماران /متن پیش رو در جماران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
و هنگامی که در واشنگتن توافق‌نامه و تغییر نام این گذرگاه به TRIPP (جاده ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی) اعلام شد، این خبر در ترکیه آزاردهنده بود و ترکیبی از شگفتی و پرسش را به همراه داشت: «آمریکا آنجا چه کار دارد؟».
به گزارش الجزیره، «کمال اوزتورک» نویسنده و روزنامه‌نگار ترکیه ای در تحلیلی نوشت: پس از جنگ قره‌باغ بین ارمنستان و آذربایجان، به این منطقه سفر کردم، در سرزمین‌هایی که مدت‌ها تحت اشغال ارمنستان بود گشتم، صحنه‌های آن را بررسی کردم و از آنجا گزارش‌های پی‌درپی پخش کردم.
و از عجیب‌ترین چیزهایی که دیدم، رودخانه ارس بود، با ارزش تاریخی و ادبی ، که دو ساحلش با پل جادویی خداآفرین در آغوش هم گره خورده بودند و آذربایجان و ایران را به هم متصل می‌کرد. و در طرف جنوبی آن در ایران، ایرانیان در حال گردش بودند، در حالی که آذربایجانی‌ها از سایه طرف دیگر بهره می‌بردند.
شاید بیش از همه چیزی که در آن زمان توجهم را جلب کرد، مسیری بود که گفته می‌شد «گذرگاه زنگزور» از آن عبور خواهد کرد، قبل از اینکه نامش بر سر زبان‌ها بیفتد. در آنجا، در محل تلاقی مرزهای ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، زمین بکر بود و دست تمدن به آن نرسیده بود، و هنگامی که در سال 2021 از آن مکان بازدید کردم، شرکت‌های پیمانکاری ترکیه تازه شروع به ساخت بزرگراه‌ها کرده بودند.
ترکیه مشتاقانه منتظر باز شدن آن گذرگاه بود، زیرا ارمنستان ارتباط مستقیم آن را با برادران ترک خود قطع می‌کرد، و هیچ راهی از ترکیه به نخجوان و از آنجا به آذربایجان، جز از طریق آن وجود نداشت.
و اگر این راه باز می‌شد، ترکیه مستقیماً با قفقاز و آسیای نزدیک ارتباط برقرار می‌کرد. با این حال، ایران، روسیه و ارمنستان - هر کدام به دلایل خود - مانعی در برابر آن بودند.
تنش بین مسکو و باکو: سود خالص برای واشنگتن
قدرت روابط ترکیه و آذربایجان و پیروزی قره‌باغ، از بارزترین عواملی بودند که سلطه مسکو بر قفقاز را تضعیف کردند.
روسیه کم‌کم از استقلال روزافزون باکو از نفوذ خود به تنگ آمد. و تنش زمانی به اوج خود رسید که یک هواپیمای غیرنظامی آذربایجانی سرنگون شد، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در مقابل مسکو منفجر شد و عملاً پایان سلطه آن بر کشورش را اعلام کرد. روسیه با روش معمول خود در بی‌تفاوتی و فشار، تلاش کرد باکو را مطیع کند، اما علی‌اف از موضع خود منحرف نشد.
با این حال، او متوجه شد که توانایی رویارویی با دولتی که قبلاً باکو را اشغال کرده بود، فقط با تکیه بر حمایت ترکیه را ندارد. پس تصمیمی قاطع برای ائتلاف با ایالات متحده گرفت، و احتمالاً اسرائیل، دوست نزدیک او، در تشویق و حمایت از او نقش داشت. بدین ترتیب، علی‌اف ضمانت حمایت آمریکا در برابر روسیه را به دست آورد و به سوی واشنگتن حرکت کرد.
آیا ارمنستان از چنگال مسکو رها می‌شود؟
ارمنستان در جنگ قره‌باغ از روسیه حمایت نظامی دریافت کرده بود و از نظر ساختار اقتصادی، نظامی، انرژی و لجستیکی تقریباً به طور کامل به آن وابسته است. اما فشار دیاسپورای ارمنی، آن را به سمت ایجاد پل با غرب سوق داد.
و شکست در قره‌باغ نقطه عطفی بود؛ زیرا دید که مسکو کمک کافی به آن ارائه نکرده است، پس شروع به جستجوی جایگزین‌ها کرد.
حقیقت این است که روسیه نمی‌خواست هیچ یک از طرفین به پیروزی قاطع دست یابد، تا هر دو را در زنجیره وابستگی خود نگه دارد. اما اشتباه کرد و هر دو را خشمگین کرد.
و ارمنستان علناً مسئله پایگاه‌های نظامی روسیه در خاک خود را مورد بازبینی قرار داد و روابط متشنج شد. سپس فاصله خود را با آنکارا کم کرد و در ازای عادی‌سازی روابط با آذربایجان، وعده حمایت اقتصادی و انرژی از آن دریافت کرد.
اما این برای رویارویی با مسکو کافی نبود، پس درِ واشنگتن را کوبید و پذیرفت که روند صلح با آذربایجان به یک نمایش تبلیغاتی تبدیل شود که ترامپ ارائه می‌دهد.
شکست سنگین برای نفوذ روسیه
هزینه جنگ اوکراین برای روسیه سنگین‌تر از آن چیزی بود که بسیاری تصور می‌کردند، نه تنها از نظر خسارات نظامی و اقتصادی، بلکه از نظر فرسایش نفوذ آن.
موقعیت خود را در سوریه از دست داد و اکنون قادر به توقف تحولات ژئوپلیتیکی عمیق در قفقاز نیست. و آذربایجان و ارمنستان که در مدار آن می‌چرخیدند، امروز به سمت ایالات متحده می‌لغزند، در حالی که پوتین اسیر فرسایش خود در اوکراین است.
 و اکنون، واشنگتن از رؤسای جمهور دو کشور استقبال می‌کند و ترامپ، در یک برنامه تلویزیونی، از برقراری صلح بین آنها خبر می‌دهد. ایالات متحده به میانجیگری بسنده نکرد، بلکه دست خود را بر گذرگاه زنگزور گذاشت و بهره‌برداری و توسعه آن را به مدت نود و نه سال بر عهده گرفت، گویی "هزینه حمایت" در برابر مسکو است.
از «زنگزور» تا «جاده ترامپ»
وقتی از کرانه‌های رود ارس به افق دوردست، جایی که مرزهای ارمنستان نمایان می‌شد، چشم می‌دوختم، این تصور به ذهنم خطور می‌کرد که گذرگاه زنگزور روزی باز خواهد شد و جاده از تپه‌هایی که روی آن نشسته‌ام، عبور خواهد کرد. اما اگر کسی به من می‌گفت که آمریکایی‌ها مسئولیت اداره آن را بر عهده خواهند گرفت، باور نمی‌کردم.
و هنگامی که در واشنگتن توافق‌نامه و تغییر نام این گذرگاه به TRIPP (جاده ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی) اعلام شد، این خبر در ترکیه آزاردهنده بود و ترکیبی از شگفتی و پرسش را به همراه داشت: «آمریکا آنجا چه کار دارد؟».
آنکارا در بیانیه‌های رسمی خود از گشایش جاده و امضای صلح بین ارمنستان و آذربایجان ابراز خرسندی کرد و رئیس‌جمهور اردوغان به همتایان خود، علی‌اف و پاشینیان، تبریک گفت.
اما در پشت پرده، نارضایتی از نام‌گذاری این گذرگاه به نام ترامپ آشکار بود؛ زیرا این جاده که تحت کنترل آمریکا در خواهد آمد، همان گذرگاه استراتژیکی است که ترکیه همواره آرزو داشته شریان حیاتی‌اش به قلب آسیا باشد. و از آن نه تنها کاروان‌ها عبور خواهند کرد، بلکه خطوط گاز و نفت نیز عبور خواهند کرد که نوید آغاز جریان عظیمی از انرژی را می‌دهد.
اما اگر فردا روابط با واشنگتن رو به وخامت بگذارد چه؟ درست است که مالکیت این گذرگاه متعلق به ارمنستان است، اما ایالات متحده که بهره‌برداری از آن را برای مدت یک قرن (منهای اندکی) تضمین کرده است، به سختی می‌توان کسی را از آن بیرون کرد.
جغرافیای سیاسی جدید قفقاز و آسیا
ترکیه، ایالات متحده، ارمنستان و آذربایجان رضایت خود را از این توافق‌نامه اعلام کردند، در حالی که ایران و روسیه نارضایتی خود را پنهان نکردند و چین نیز، اگرچه از دور، به آن‌ها پیوست.
واشنگتن پای خود را بر دروازه آسیا گذاشته است و از آنجا به سمت کشورهای غنی از منابع زیرزمینی، به‌ویژه نفت و گاز قزاقستان، حرکت خواهد کرد و این امر به اروپا اجازه می‌دهد تا از وابستگی انرژی به روسیه رهایی یابد.
با عقب‌نشینی مسکو، پکن مجبور خواهد شد در پروژه‌های «راه ابریشم» تجدید نظر کند. و ایالات متحده از این منفذ برای سردرگم کردن روسیه در شمال، چین در شرق و ایران در جنوب استفاده خواهد کرد.
و فراتر از آن نیز مسائلی وجود دارد: این توافق‌نامه همچنین به آمریکا اجازه می‌دهد تا در ارمنستان حضور نظامی داشته باشد، اگرچه هنوز فرمول آن مشخص نشده است.
جغرافیای قفقاز وارد مرحله تحول عمیقی شده است و این سوال باقی می‌ماند: آیا ایالات متحده واقعاً می‌خواهد به جنگ اوکراین پایان دهد، در حالی که می‌بیند هر چه روسیه ضعیف‌تر می‌شود، نفوذش گسترش می‌یابد؟
بازار