پیام سپاهان - دنیای اقتصاد /متن پیش رو در دنیای اقتصاد منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و گزارش‌ها درباره وقوع آخرالزمان اقتصادی در پی فعال‌سازی مکانیسم ماشه، کارشناسان و اندیشکده‌های خارجی تاکید دارند که پس از گذشت سال‌ها محدودیت، توانایی‌های ایران برای مقابله با این تنگناها افزایش قابل‌توجهی یافته است و همواره راه‌های متفاوتی برای کنار گذاشتن آنها وجود دارد.
اندیشکده استیمسون طی گزارشی عنوان کرد که با فعال‌سازی سازوکار ماشه از سوی تروئیکای اروپایی طی روزهای اخیر و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، تهران با افزایش تولید و صادرات نفت خود را آماده کرده است. در این گزارش آمده است: در بیست روز اول ماه اوت، تولید نفت خام ایران به 3.15میلیون بشکه در روز رسید که بالاترین میزان از سال 2018 محسوب می‌شود، درحالی‌که صادرات به بیش از دو‌میلیون بشکه در روز رسید و در پایان ماه به 1.85میلیون بشکه کاهش یافت. چین که روزانه بیش از 1.5میلیون بشکه نفت وارد می‌کند، همچنان بزرگ‌ترین مشتری ایران محسوب می‌شود و تخفیف‌های قابل‌توجهی نیز در این زمینه دریافت می‌کند. این در حالی است که ایران انعطاف‌پذیری قابل‌توجهی در حفظ صادرات نفت خود در مواجهه با چالش‌های ژئوپلیتیکی فزاینده و تحریم‌های پایدار از خود نشان داده است.
این گزارش افزود: از طریق تاسیسات موجود در جزیره خارک، ایران بین ژانویه 2023 و مارس 2025 بیش از 268.5میلیون بشکه نفت، عمدتا به چین، مالزی و سنگاپور عرضه کرده است. این سرسختی و استقامت در برابر فشارهای خارجی، بر دشواری‌های اجرای تحریم‌های ایالات متحده و همچنین شرایط متغیر ژئوپلیتیکی در بازارهای انرژی تاکید دارد و نشان می‌دهد که برخلاف تصور غرب، محدود کردن جریان صادرات نفت در ایران آنچنان هم ساده نیست. مکانیسم اسنپ‌بک یا بازگشت سریع تحریم‌ها در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) سال 2015، این توانایی را به طرفین می‌داد که در صورت قضاوت مبنی بر عدم انطباق ایران با توافق هسته‌ای، تحریم‌های سازمان ملل را به صورت یک‌جانبه مجددا اعمال کنند. بریتانیا و فرانسه در ماه اوت، روند اسنپ‌بک را در پاسخ به ادعای عدم پایبندی ایران به تعهدات خود در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آغاز کردند.
با وجود ناکامی آژانس در محکوم کردن تجاوز نظامی اسرائیل و ایالات متحده در ماه ژوئن به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران، تهران همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از سر گرفت و توافق‌نامه‌ای جامع با این آژانس در قاهره امضا کرد. همچنین مسکو و پکن کوشیدند با پیش‌نویس قطعنامه‌هایی مانع از اجرای مکانیسم ماشه شوند. اما تلاش‌های دیپلماتیک ایران و متحدانش نتوانست اروپایی‌ها را منصرف کند و مذاکرات دقیقه‌نودی در سازمان ملل طی مجمع عمومی این سازمان در اواخر سپتامبر نیز نتوانست روز موعود را به تاخیر بیندازد.
در ادامه گزارش استیمسون آمده است: تحریم‌های سازمان ملل بخش‌های مالی، دریایی و بیمه را که از تجارت نفت حمایت می‌کنند، هدف قرار می‌دهند. با این همه، در‌حال‌حاضر، خود صادرات نفت هدف مستقیم این تحریم‌ها نیستند. بنابراین، مشخص نیست که اسنپ‌بک چه تاثیری بر صنعت نفت ایران خواهد داشت. با‌این‌حال، کارشناسان معتقدند که به احتمال زیاد، تحریم‌های مجدد سازمان ملل حداقل هزینه‌های تراکنش را افزایش داده و در لجستیک اختلال ایجاد خواهد کرد.
استراتژی‌های گریز
استیمسون در گزارش خود خاطرنشان کرد که تهران به تحریم‌های سختگیرانه علیه بخش نفت عادت کرده است. تحریم‌های آمریکا علیه صنعت نفتی ایران در دوران بازدهی برجام لغو شده بود، اما پس از خروج یک‌جانبه اولین دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، از برجام در سال 2018 مجددا اعمال شدند. مواجهه چندین و چند ساله ایران با تحریم‌های فراگیر نفتی سبب شده تا این کشور بتواند در زمینه اقدامات تحریم‌گریز مانند انتقال نفت کشتی به کشتی، غیرفعال کردن سیستم ردیابی خودکار و سازوکارهای پرداخت جایگزین که شبکه مالی بین‌المللی مبتنی بر دلار را دور می‌زنند، مهارت پیدا کند.
این گزارش خاطرنشان کرد: برای حفظ صادرات، ایران از انعطاف‌پذیری در قیمت‌گذاری استفاده کرده و به دنبال بهبود زیرساخت‌ها و تنوع‌بخشی است. ایران با ارائه تخفیف‌های قابل‌توجه برای تضمین تقاضا و انجام سرمایه‌گذاری در ظرفیت پالایشی، خطوط لوله و لجستیک برای اطمینان از جریان‌های باثبات، بازارهای آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا، ازجمله عراق و ونزوئلا و همچنین چین را هدف قرار می‌دهد. این تخفیف‌ها از جریان‌های درآمدی حمایت می‌کنند، حتی اگر درآمد هر بشکه را کاهش دهند. قیمت نفت خام ایران در سال 2025 به طور کلی در حدود رقم‌های پایین تا میانی تک رقمی به ازای هر بشکه بود، و گهگاه تا 7 تا 8دلار نیز کاهش می‌یافت. با‌این‌حال، گزارش‌های پراکنده‌ای از تخفیف‌های حتی بزرگ‌تر نیز وجود داشته است.
تحریم‌های سازمان ملل خطرات نظارت و رهگیری دریایی را افزایش می‌دهند، پوشش بیمه و پوشش حمایت و غرامت (P&I) برای نفتکش‌ها را ممنوع می‌کنند، محدودیت‌هایی را بر حمل‌ونقل و ثبت کشتی اعمال می‌کنند و ایران را از شبکه‌های بانکی تسویه پرداخت محروم می‌سازند. البته بشکه‌های نفت همچنان می‌توانند از طریق کانال‌های مخفی جابه‌جا شوند، اما دشواری و هزینه تحویل در پی تحریم‌های موجود افزایش می‌یابد. ناظران باید انتظار بهره‌برداری ایران از روش‌های گسترده دور زدن تحریم‌ها را داشته باشند. بر این اساس، این احتمال قوی وجود دارد که علاوه بر غیرفعال کردن فرستنده‌های رهگیری، انتقال کشتی به کشتی، پرچم‌های مصلحتی و تغییر هویت کشتی، حمل‌ونقل از طریق کشورهای دوست یا غیرمطابق، و روش‌های پرداخت جایگزین مانند تهاتر، واسطه‌های شخص ثالث و معاملات غیر دلار، روش‌های جدیدتر و مخفیانه‌تری نیز برای دور زدن این تحریم‌ها صورت بگیرد. در ادامه گزارش استیمسون آمده است: تا جایی که به ایران مربوط می‌شود، تخفیف‌ها، تقاضای قوی کشورهای آسیایی و استراتژی‌های اجتناب دریایی ممکن است محموله‌های پایه این کشور را بین 1.5 تا 1.8میلیون بشکه در روز نگه دارند. اجرای سخت‌گیرانه‌تر، بسته به شرایط قیمت‌گذاری و تخفیف، می‌تواند محموله‌ها را کاهش بیشتری دهد و درآمد ناخالص روزانه ایران را به حدود 45 تا 60میلیون دلار برساند.
از سوی دیگر، مازاد احتمالی بازار که ناشی از تعدیل تولید اوپک‌پلاس و تقاضای ضعیف است، ممکن است فشار بیشتری بر درآمدهای صادراتی وارد کند. اگرچه خطرات اقتصادی و اعتباری برای شرکای تجاری به طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد، استفاده مستمر ایران از مسیرهای جایگزین صادرات و تقاضا از سوی خریداران غیرهمسو به احتمال زیاد تاثیر معنادار اسنپ‌بک بر کمیت صادرات را محدود خواهد کرد. تهران می‌تواند به لطف قیمت‌های یارانه‌ای، ناوگان‌های سایه خود، خطوط لوله منطقه‌ای و شبکه‌های خریدار تثبیت‌شده، صادرات نفت را در مواجهه با فشارهای فزاینده بین‌المللی حفظ کند.
تمایل فزاینده به دور زدن آمریکا
این تحولات در حالی روی می‌دهد که گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از آن بوده که شمار کشورهایی که در پی شکستن فشارهای آمریکا علیه اقتصاد خود هستند رو به افزایش است. روزنامه ساوث چاینا مورنینگ پست طی گزارشی نوشت که در پی گسترش اختلاف‌ها میان دهلی نو و واشنگتن بر سر تعرفه‌های ترامپ، هند ممکن است برای واردات نفت خود به سراغ کشورهایی چون ایران برود.
این روزنامه گزارش داد که در پی فشارهای کاخ سفید به متحدان خود برای توقف واردات نفت و گاز از روسیه، هند بنا دارد سیاست دور زدن تحریم‌های آمریکا را پیش گرفته و در عین فرمان‌برداری از خواسته‌های واشنگتن، به سراغ تامین‌کنندگان دیگر مانند ایران و ونزوئلا برود. کارشناسان عنوان کرده‌اند که گرچه این اقدام ممکن است چندان به مذاق ترامپ خوش نیاید، اما با توجه به تمرکز فعلی کاخ سفید بر اوضاع روسیه - اوکراین می‌تواند مسیر جایگزین مناسبی برای کشورهایی چون هند باشد. ساوث چاینا مورنینگ پست در ادامه گزارش داد که مقامات دهلی به واشنگتن اطلاع داده‌اند که در صورتی که هند بتواند به واردات نفت از ایران و ونزوئلا، که در شمول تحریم‌های آمریکا قرار دارند، ادامه دهد، حاضر به توقف واردات از روسیه یا دست‌کم کاهش قابل‌توجه آن است. در همین رابطه، میهائلا پاپا، تحلیلگر ارشد مرکز مطالعات بین‌الملل دانشگاه ام‌آی‌تی، گفت که درخواست هند از آمریکا برای واردات نفت از ایران نشان‌دهنده آن است که اوضاع متشنج ژئوپلیتیکی سبب شده که سیاست‌های تحریمی نتوانند مانند سابق عملکرد داشته و شماری از کشورها تلاش دارند از این مساله برای کنار گذاشتن هژمونی تحریمی آمریکا بهره ببرند.
تحلیل‌ها و گزارش‌های موجود حاکی از آن است که گرچه نمی‌توان اثرات مخرب مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل را نادیده گرفت، اما در‌عین‌حال باید این نکته را نیز در نظر گرفت که همواره راه‌های متفاوتی برای کنار گذاشتن این محدودیت‌ها وجود دارد و دهه‌ها تحریم‌های افسارگسیخته امکانات کافی برای رسیدن به این هدف را برای ایران فراهم کرده است.
بازار ![]()