بزرگنمايي:

پیام سپاهان - شرق /متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
عبدالرحمن فتح‌الهی| در هفته گذشته که مصادف با تعطیلات بود، موجی از اخبار، گزارش‌ها و اطلاعات درباره پرونده هسته‌ای ایران منتشر شد که دو محور اصلی را در بر می‌گرفت: نخست، تشدید تنش‌ها میان تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه نشست فصلی شورای حکام در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه (19 و 20 خرداد) که می‌تواند پیامدهای عمیقی بر دیپلماسی هسته‌ای ایران و مذاکرات جاری با ایالات متحده داشته باشد. دوم، گمانه‌زنی‌های متعدد، متنوع و گاه متناقض رسانه‌ای درباره ایده تشکیل کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم، که به‌عنوان راه‌حلی بالقوه برای کاهش تنش‌ها مطرح شده، اما همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
این تحولات در شرایطی رخ می‌دهد که ایران با تأکید بر حقوق قانونی خود در چارچوب پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، هرگونه فشار سیاسی را غیرقابل قبول می‌داند. نشست پیش‌روی شورای حکام که 48 ساعت دیگر برگزاری می‌شود، می‌تواند نقطه عطفی در تعیین مسیر آینده مذاکرات باشد، به‌ویژه آنکه سه گزینه «صدور قطع‌نامه ضد ایرانی دیگر»، «احتمال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل» و «بازگشت تحریم‌های بین‌المللی در سایه فعال‌سازی مکانیسم ماشه» مطرح شده است. در‌این‌میان تلاش‌های دیپلماتیک برای حفظ گفت‌وگوها و جلوگیری از تشدید بحران ادامه دارد، اما اختلافات عمیق بر سر حق غنی‌سازی و نظارت‌های آژانس، چشم‌انداز توافق را پیچیده کرده است. در‌این‌بین احتمال صدور قطع‌نامه جدید ضد ایرانی و دادن فرصت برای همکاری با تهران پررنگ از گزینه فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و نیز ارجاع پرونده به شورای امنیت در نشست دوشنبه و سه‌شنبه شورای حکام خواهد بود.
تشدید تنش‌ها با آژانس و پاسخ حقوقی ایران به اتهامات
در روزهای منتهی به برگزاری نشست حساس شورای حکام در اواسط هفته جاری، ایران با انتشار یادداشتی حقوقی، ادعاهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره «جاسوسی» و ضبط اسناد محرمانه بازرسان را قاطعانه رد کرده و آنها را افتراآمیز خوانده است. این یادداشت 19 صفحه‌ای، که در تاریخ سوم ژوئن میان دیپلمات‌های عضو شورای حکام در وین توزیع شد، بازرسان آژانس را به استفاده از ادبیات غیرحرفه‌ای و استناد به شواهد بی‌اساس متهم می‌کند. تهران تأکید دارد که آژانس تحت فشارهای سیاسی کشورهای غربی، از حدود اختیارات خود فراتر رفته و با ارائه گزارش‌های غیرفنی، به دنبال فضاسازی علیه برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران است. شبکه خبری بلومبرگ در گزارشی به نقل از منابع آگاه نوشت «این یادداشت نشانه‌ای روشن از افزایش تنش میان تهران و آژانس در آستانه نشست 9 ژوئن است؛
نشستی که ممکن است به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل منجر شود». گزارش مذکور، می‌افزاید که ادعای رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در گزارش محرمانه‌ای که بلومبرگ به آن دست یافته، مبنی بر «شواهد قطعی از جمع‌آوری و تحلیل فعالانه اسناد بسیار محرمانه متعلق به آژانس از طرف ایران»، خشم مقامات ایرانی را برانگیخته است. این ادعا، به گفته تهران، نه‌تنها بی‌اساس است، بلکه می‌تواند اجرای مؤثر پادمان‌ها را تضعیف کند. سخنگوی آژانس از ارائه جزئیات بیشتر درباره ماهیت این «اسناد گم‌شده» خودداری کرده است. طارق رئوف، رئیس پیشین سیاست‌گذاری راستی‌آزمایی هسته‌ای آژانس، اظهار کرد «بی‌سابقه است که آژانس در گزارشی اذعان کند کنترل اطلاعات خود را از دست داده است؛ با این حال ایران اکنون اعتراض جدی خود را به‌ صورت علنی‌تر مطرح کرده و معتقد است مدیرکل از اختیاراتش فراتر رفته است».
قبل‌تر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در دیدار با گروسی در قاهره، ناخرسندی خود از گزارش اخیر آژانس را ابراز کرد و تأکید کرد که گزارش‌های آژانس باید فنی و غیرسیاسی باشد. او همچنین از کشورهای منطقه خواست از میانجیگری عمان برای دستیابی به راه‌حل دیپلماتیک حمایت کنند، با این شرط که اگر هدف آمریکا جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای باشد، توافق ممکن است، اما اصرار بر غنی‌سازی صفر، مذاکرات را به بن‌بست می‌کشاند. قبل‌تر کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی وزارت امور خارجه، در پاسخی مبسوط به گزارش جامع گروسی که شنبه هفته گذشته منتشر شد، تأکید کرد تا زمانی که فعالیت‌های هسته‌ای ایران تحت نظارت آژانس باشد، هیچ جای نگرانی وجود ندارد. به گفته غریب‌آبادی، اسناد آژانس هیچ محدودیتی برای سطح غنی‌سازی تعریف نکرده‌اند، مشروط بر اینکه این فعالیت‌ها به سمت مقاصد غیرصلح‌آمیز منحرف نشود.
شکاف‌های نظارتی در فردو و چالش‌های آژانس
به نظر می‌رسد شکایت تهران از آژانس در پی آن مطرح شد که برخی گزارش‌های رسانه‌ای در یک ادعای ضد ایرانی عنوان کردند «بازرسان آژانس در سایت هسته‌ای فردو با شکاف اطلاعاتی درخورتوجهی مواجه شده‌اند»، کما‌اینکه رویترز در مطلبی مدعی شده بود «سال گذشته، کامیون‌هایی حامل سانتریفیوژهای پیشرفته IR-6 وارد این تأسیسات (فردو) شدند، اما آژانس اطلاعی از منشأ این تجهیزات نداشت». در ادامه همین گزارش ضد ایرانی، «یک مقام مطلع به رویترز گفت که ایران نصب صدها سانتریفیوژ اضافی از نوع IR-6 در فردو را به آژانس اطلاع داده بود، اما فقدان اطلاعات درباره محل تولید یا نگهداری این تجهیزات، نظارت آژانس را با چالش مواجه کرده است».
ضمنا دیگر خبرهای رسانه‌ای مدعی آن هستند که «گزارش‌های فصلی آژانس مؤید نقاط کور نظارتی شامل ناآگاهی از تعداد کل سانتریفیوژهای در اختیار ایران، محل تولید و نگهداری آنها، و از دست رفتن امکان بازرسی‌های سرزده از مکان‌های اعلام‌نشده است». البته علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، اظهار کرد «شکاف‌هایی در دانش ما نسبت به برنامه هسته‌ای ایران وجود دارد، بنابراین برای دستیابی به درکی پایه‌ای از مقیاس و دامنه این برنامه باید این شکاف برطرف شود». به ادعای واعظ، «جمع‌آوری این اطلاعات ممکن است ماه‌ها زمان ببرد، اما برای تضمین مزایای عدم‌ اشاعه در هر توافق هسته‌ای حیاتی است».
هشدار قاطع ایران به اروپا
در‌حالی‌که با نزدیک‌شدن به موعد برگزاری نشست فصلی شورای حکام، زمزمه اقدامات ضد ایرانی بیشتر از قبل به گوش می‌رسد، عباس عراقچی در شبکه اجتماعی ایکس خطاب به سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) هشدار داد که «ایران در برابر هرگونه نقض حقوق خود، واکنشی قاطع نشان خواهد داد». دیپلمات ارشد کشورمان با اشاره به همکاری‌های گسترده ایران با آژانس در گذشته، که به مختومه‌شدن پرونده «ابعاد نظامی احتمالی» (PMD) منجر شد، اتهامات جدید علیه ایران را مغرضانه و سیاسی‌شده خواند. مسئول سیاست خارجی ایران در ادامه نوشته خود با یادآوری تحولات دو دهه قبل تصریح کرد «اقدام مشابه سه کشور اروپایی در سال 2005 به توسعه غنی‌سازی در ایران منجر شد، بنابراین اصرار بر مسیر کنونی می‌تواند پیامدهای مشابهی داشته باشد». عراقچی افزود «اتهام‌زنی نادرست به ایران مبنی بر نقض پادمان‌ها، آشکارا با هدف ایجاد بحران انجام می‌شود. مسئولیت کامل بر ‌عهده بازیگران بی‌مسئولیتی است که به دنبال تشدید تنش هستند».
قطع‌نامه پیشنهادی غرب؛ فرصتی برای همکاری یا مقدمه‌ای برای ارجاع
به نظر می‌رسد هشدار پیشاپیش عراقچی مؤید احتمال صدور قطع‌نامه جدید ضد ایرانی در نشست فصلی شورای حکام باشد. اما همچنان دو گزینه دیگر یعنی فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و نیز ارجاع پرونده به شورای امنیت هم روی میز خواهد بود. در پیوست این نکته، لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال، هفته گذشته گزارش داد که ایالات متحده قصد دارد از قطع‌نامه پیشنهادی سه کشور اروپایی (E3) در آژانس حمایت کند و به آن بپیوندد. به گفته نورمن، «این قطع‌نامه که قرار است در وین توزیع شود، ایران را به عدم پایبندی به تعهدات پادمانی متهم می‌کند، اما بلافاصله به ارجاع به شورای امنیت منجر نخواهد شد». یک دیپلمات ارشد غربی به این خبرنگار وال استریت ژورنال اطلاع داده که «قطع‌نامه جدید به ایران فرصت می‌دهد تا به تحقیقات پادمانی پاسخ دهد. در صورت همکاری تهران، گزارش نهایی به شورای امنیت می‌تواند مثبت باشد، اما در غیر‌این‌صورت، گزارش منفی خواهد بود».
نورمن افزود که «ارجاع احتمالی به شورای امنیت نیازمند قطع‌نامه دوم و رأی‌گیری در جلسه فوق‌العاده شورای حکام در تابستان است». در سوی دیگر نیز تهران‌تایمز به نقل از یک منبع نزدیک به وزارت امور خارجه ایران گزارش داد که تهران به احتمال تصویب این قطع‌نامه آگاه است و در حال بررسی اقدامات متقابل است که بلافاصله پس از تصویب قطع‌نامه اجرائی خواهند شد. این منبع جزئیات اقدامات را فاش نکرد، اما تأکید داشت که ایران آماده پاسخ‌گویی به هرگونه اقدام غیرسازنده است.
در بحبوحه تنش‌های فزاینده آژانس و غرب با تهران، وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد که مسکو و تهران علاقه‌مند به جلوگیری از تشدید تخاصم پیرامون برنامه هسته‌ای ایران هستند. سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه و کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو، طی دیدای بر اهمیت تکیه بر قوانین بین‌المللی و احترام به منافع مشروع ایران تأکید کردند. در این بیانیه آمده است که «دو طرف به ابتکارات غیرسازنده علیه ایران در آژانس اشاره کردند که با هدف جلوگیری از همکاری سازنده ایران با آژانس و گفت‌وگوهایش با واشنگتن ترویج می‌شوند». دو طرف خواستار ادامه مذاکرات برای رفع سوءتفاهم‌ها و تعصبات بی‌اساس علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران شدند.
البته بلومبرگ نیز گزارش داد که وخامت روابط ایران و آژانس نشانه‌ای منفی برای مصالحه دیپلماتیک است. با این حال، بازرسان آژانس همچنان به‌صورت روزانه از سایت‌های هسته‌ای اعلام‌شده ایران بازدید می‌کنند و در صورت توافق با آمریکا، نقش کلیدی در راستی‌آزمایی خواهند داشت. ایران در یادداشت خود به اعضای آژانس هشدار داد که در صورت سوءاستفاده از صبر تهران، تصمیمات مقتضی اتخاذ خواهد کرد.
گمانه‌زنی‌های کنسرسیوم هسته‌ای و تداوم ابهام در جزئیات
بحث تشکیل کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم از موضوعات داغ رسانه‌ای اخیر بوده، اما وزارت امور خارجه ایران تاکنون هیچ‌یک از این گزارش‌ها را به‌صورت رسمی تأیید نکرده و این موضوع در حد گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای باقی مانده است. با وجود این نیویورک‌تایمز گزارش داد که آمریکا پیشنهاد کرده است تا نیروگاه‌های هسته‌ای برای ایران ساخته شود و کنسرسیومی منطقه‌ای با مشارکت کشورهای عربی برای غنی‌سازی اورانیوم تشکیل شود. طبق این پیشنهاد، ایران باید غنی‌سازی در خاک خود را متوقف کند، هرچند در مراحل اولیه اجازه غنی‌سازی محدود خواهد داشت. دو مقام ایرانی به این رسانه گفتند که تهران با اصل ایده کنسرسیوم مخالفتی ندارد، اما بر سر محل آن، مانند جزایر کیش یا قشم، مذاکره خواهد کرد.
اکسیوس نیز گزارش داد که ایران مایل است ایده کنسرسیوم را بررسی کند، مشروط بر اینکه این کنسرسیوم در خاک ایران مستقر باشد. یک مقام ایرانی اظهار کرد: «اگر کنسرسیوم در داخل خاک ایران فعالیت کند، ممکن است قابل بررسی باشد، اما اگر در خارج از مرزها مستقر شود، محکوم به شکست است». با وجود این نکات، العربی‌الجدید به نقل از یک منبع ایرانی گزارش داد که پیشنهاد آمریکا مبهم و نامتوازن است و مطالبات اصلی ایران، از جمله رفع تحریم‌ها را تأمین نمی‌کند. این منبع تأکید کرد که آمریکا در مذاکرات جدیت کافی نشان نداده و تمرکز خود را صرفا بر تحقق خواسته‌های هسته‌ای‌اش قرار داده است.
وی افزود که گزارش‌های رسانه‌ای درباره توافق بر سر مکان کنسرسیوم در جزایر ایران نادرست است و بخشی از تلاش برای فشار بر افکار عمومی ایران محسوب می‌شود. البته چالش‌های مربوط به مبحث کنسرسیوم هسته‌ای منطقه‌ای صرفا به مباحث مدنظر تهران باز نمی‌گردد و در این میان خواسته‌ها و مطالبات برخی کشورها هم می‌تواند بر ابهامات در این رابطه بیفزاید؛ کما اینکه شبکه i24NEWS به نقل از یک منبع سعودی نزدیک به دربار سلطنتی گزارش داد که مذاکرات آمریکا و عربستان برای توسعه برنامه هسته‌ای غیرنظامی ریاض به دلیل تمرکز واشنگتن بر مذاکرات با ایران به حالت تعلیق درآمده است. این منبع تأکید کرد که اگر ایران اجازه غنی‌سازی در خاک خود را داشته باشد، عربستان نیز همین حق را مطالبه خواهد کرد. در غیر این صورت، ریاض به همکاری با چین روی خواهد آورد. این مقام سعودی درباره ایده کنسرسیوم منطقه‌ای گفت که عربستان خواستار برنامه هسته‌ای مستقل است، حتی در صورت مشارکت در کنسرسیوم.
بن‌بست در مذاکرات تهران-واشنگتن و خطر تشدید بحران
به دنبال آنچه عنوان شد و با توجه به گسل و بن‌بست فعلی، برخی چهره‌ها با نوشتن مطالبی از ایده‌ها و طرح‌های جایگزین برای مدیریت بحران و عبور از شرایط کنونی خبر داده‌اند؛ همچنان که ولی نصر در فایننشال‌تایمز نوشت: «مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا بر سر حق غنی‌سازی به بن‌بست رسیده است. آمریکا ابتدا با غنی‌سازی محدود تا سه درصد موافقت کرد، اما سپس خواستار توقف کامل آن و برچیدن زیرساخت‌های غنی‌سازی ایران شد. تهران غنی‌سازی را حقی غیرقابل انکار می‌داند و تأکید دارد که این فعالیت برای نیازهای انرژی، صنعتی و پزشکی ضروری است. رهبر انقلاب اسلامی نیز پیشنهاد آمریکا را رد کرده و بر نظارت بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای ایران برای تضمین صلح‌آمیزبودن آن تأکید کرده‌اند».
مشاور پیشین باراک اوباما، افزود «ایران میلیاردها دلار برای توسعه صنعت هسته‌ای خود هزینه کرده و آن را مشابه حق حاکمیت بر منابع نفتی در دهه 1950 می‌داند. تهران نگران است که کوتاه‌آمدن در این موضوع به مطالبات بیشتر آمریکا، از جمله در زمینه برنامه موشکی و حضور منطقه‌ای منجر شود. ایده کنسرسیوم منطقه‌ای به‌عنوان راه‌حلی برای کاهش تنش مطرح شده، اما اختلافات بر سر جزئیات، از جمله محل آن، همچنان پابرجاست».
نصر در فایننشال‌تایمز هشدار داد: «در صورت محکومیت ایران توسط آژانس، فرانسه و بریتانیا ممکن است مکانیسم ماشه را فعال کنند که می‌تواند به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت منجر شود. ایران تهدید کرده است که در این صورت از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد، اقدامی که می‌تواند بحران بین‌المللی ایجاد کند و راه را برای تنش‌های بیشتر هموار سازد». لذا پیشنهاد مشاور پیشین اوباما برای مذاکرات ایران و آمریکا از این قرار است که «تهران مجاز باشد برای تأمین نیازهای یک نیروگاه هسته‌ای و مصارف پزشکی، در داخل کشور غنی‌سازی کند، اما کنسرسیوم غنی‌سازی تأمین‌کننده تمام نیازهای آتی انرژی هسته‌ای ایران باشد».
در مجموع باید اذعان داشت که تشدید تنش‌ها میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه نشست شورای حکام، نشان‌دهنده پیچیدگی‌های دیپلماتیک در پرونده هسته‌ای ایران است. یادداشت حقوقی تهران که ادعاهای آژانس درباره «جاسوسی» را رد کرده، بر تعهد ایران به حفظ حقوق خود در چارچوب NPT تأکید دارد. این واکنش، همراه با هشدارهای قاطع مقامات ایرانی به اروپا و آمریکا، نشان می‌دهد که تهران هرگونه فشار سیاسی را غیرقابل قبول می‌داند و آماده اقدامات متقابل است. در عین حال، گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای درباره کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی اورانیوم، که هنوز از سوی ایران تأیید رسمی نشده، به‌عنوان راه‌حلی بالقوه برای کاهش تنش‌ها مطرح است، اما اختلافات بر سر جزئیات، به‌ویژه محل کنسرسیوم، مذاکرات را پیچیده کرده است.
حمایت آمریکا از قطع‌نامه پیشنهادی اروپا و بن‌بست در گفت‌وگوهای تهران-واشنگتن بر سر غنی‌سازی، خطر ارجاع پرونده به شورای امنیت را افزایش داده است. با وجود این، تأکید تهران بر دیپلماسی و حمایت منطقه‌ای از میانجیگری، نشان‌دهنده تلاش برای حفظ مسیر گفت‌وگوست. نشست آتی شورای حکام می‌تواند نقطه عطفی در تعیین آینده دیپلماسی هسته‌ای ایران باشد، اما نیاز به تعادل میان حقوق قانونی و فشارهای سیاسی بین‌المللی بیش از پیش احساس می‌شود.
بازار