پیام سپاهان- امروزه جمعیت‌شناسی به‌عنوان یکی از
رشته‌های مهم علوم اجتماعی نقش قابل‌توجهی در شناخت عمیق مسائل جمعیتی در
راستای سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی دارد.
سابقه این رشته در دنیا به قرن هفدهم میلادی بازمی‌گردد، اما توسعه علمی
جمعیت‌شناسی به نیمه دوم قرن بیستم میلادی هم‌زمان با افزایش رشد جمعیت و
نیاز به بهره‌گیری از روش‌ها و تحلیل‌های جمعیتی بازمی‌گردد.
در دانشگاه تهران از دهه 1340 شاهد ورود
رشته جمعیت‌شناسی در ایران هستیم؛ البته می‌توان گفت در دهه‌های اخیر
تحولات چشمگیری در آموزش و پژوهش جمعیت‌شناسی صورت گرفته است، به‌طوری‌که
امروزه از مطالعات صرفاً توصیفی به مطالعات تحلیلی تغییر جهت داده‌ایم و
به‌طور مثال تحولات جمعیتی مثل باروری، مرگ‌ومیر، مهاجرت، بهداشت باروری،
سلامتی، جوانان، سالخوردگی و ... در زمره این مطالعات قرار گرفته است.
طی چند سال اخیر، بسیاری از کشورهای دنیا
نگاه مثبتی به افزایش جمعیت داشته‌اند و بر همین اساس نیز
سیاست‌گذاری‌هایشان را به سمت‌وسوی سیاست‌های تشویقی افزایش جمعیت پیش
برده‌اند. همچنین با توجه به کاهش باروری در ایران به زیر سطح جانشینی در
اواسط دهه 80 سیاست‌های پروناتالیستی ایران بعد از نزدیک به دو دهه، دوباره
از سال 1385 آغاز شد و سرانجام پس از چند سال، طرح جوانی جمعیت و حمایت از
خانواده از فیلتر شورای نگهبان گذر کرد و به تصویب رسید.
بر اساس سرشماری جمعیتی سال 1395 نرخ رشد
جمعیت 0.97 است. این میزان با نرخ مطلوب فاصله زیادی داشته و قابل تأمل
است؛ دلایل و عوامل متعددی در کاهش نرخ رشد جمعیت مؤثر است که مهم‌ترین
آن‌ها عوامل فرهنگی و تغییر نگرش خانواده‌ها نسبت به ازدواج و فرزندآوری
است. البته باید توجه داشت عوامل اقتصادی و معیشتی به‌عنوان متغیر واسطه‌ای
نقش بسیار مهمی را در ایجاد و تشدید این موضوع ایفا می‌کند.
چالش جمعیت و کاهش نرخ باروری در ایران
اما در ایران در چند سال گذشته نرخ ازدواج
و فرزندآوری به‌طور چشمگیری کاهش یافته است. در این خصوص مدیر گروه سلامت
جمعیت و خانواده مرکز بهداشت استان اصفهان با اشاره به نرخ باروری 1.71
درصدی کشور در سال 99، می‌گوید: نرخ باروری کلی در استان اصفهان در همین
سال 1.49 گزارش شده که رتبه هفتم از آخر است و نشان می‌دهد سطح باروری کلی
در اصفهان پایین است.
حالا با تصویب قانون جوانی جمعیت و حمایت
از خانواده، خانواده در اولویت است و در همین راستا تسهیلاتی در زمینه‌های
مختلف برای این نهاد اجتماعی در نظر گرفته شده است. اما سؤال اینجاست که
آیا در راستای اجرای سیاست‌های افزایش جمعیت، برنامه‌ریزی‌های منسجم و
گفتمان محور با حضور روانشناسان، اقتصاددانان و جامعه‌شناسان مورد تحلیل و
ارزیابی دقیق قرار گرفته است؟ بعد از نزدیک به دو دهه، چرا با وجود حمایت
از زاد و ولد، همچنان نرخ باروری در ایران کم و حتی رو به کاهش است و سؤال
دیگر اینکه آیا قانون می‌تواند نقش بسزایی در افزایش یا جلوگیری از کاهش
جمعیت داشته باشد؟
پنجره جمعیتی، موهبت جمعیتی
مرجان زرندی، جامعه‌شناس و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد در گفت‌وگویی با ایسنا،
اظهار کرد: بخش جمعیت سازمان ملل متحد، پنجره فرصت را به‌عنوان دوره‌ای
تعریف می‌کند که در آن نسبت جمعیت زیر 15سال به کمتر از 30 درصد کل جمعیت
می‌رسد و نسبت جمعیت 65 ساله و بالاتر هنوز کمتر از 15 درصد است. از آنجا
که تغییر در نسبت کهن‌سالان ناچیز و سهم آن‌ها هنوز کمتر از 15 درصد کل
جمعیت است و با کاهش سهم نسبی جمعیت زیر 15 سال، نسبت جمعیت واقع در سنین
کار و فعالیت اقتصاد، در مقیاس بی‌سابقه‌ای افزایش می‌یابد.
وی ادامه داد: در این شرایط، نسبت‌های
وابستگی سنی کل به کمتر از 5 صدم می‌رسد و به‌طور بالقوه شرایط بسیار
مساعدی برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌شود (نسبت وابستگی سنی یکی از
شاخص‌هایی است که برای تعیین زمان‌بندی پنجره یا فرصت جمعیت مورد استفاده
قرار می‌گیرد) در واقع «پنجره جمعیتی» یکی از مهم‌ترین مراحل در ساخت سنی
یک جمعیت است که با توجه به تبعات آن به‌ویژه از منظر اقتصادی، برخی از
اقتصاددانان از آن به‌عنوان «موهبت جمعیتی» نام می‌برند؛ چراکه سن افرادی
که می‌توانند وارد بازار کار شوند زیاد بوده و از طرفی هزینه سالمندی نیز
به جامعه تحمیل نشده است، در این مدت نرخ باروری پایین است و خانواده‌ها و
دولت می‌توانند هزینه رشد اقتصادی را بپردازند.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه بررسی هرم
سنی جمعیت در استان اصفهان نشان می‌دهد گستردگی هرم به نفع گروه سنی 30 تا
35 سال است، افزود: چنانچه تجربه گذار جمعیت شناختی را مبنای بررسی قرار
دهیم، جمعیت استان با افزایش جمعیت بین 30 تا 64 ساله نسبت به سایر
گروه‌های سنی مواجه است که مرحله «میان‌سالی» نامیده می‌شود.
وی افزود: اگر تجربه باروری در سطح یا زیر
سطح جایگزینی باقی بماند، از سهم نسبی جمعیت زیر 15 سال کاسته می‌شود و در
مقابل به خاطر افزایش امید زندگی و کاهش مرگ‌ومیر در سنین سالخوردگی، نسبت
درصد جمعیت 65 ساله و بالاتر افزایش می‌یابد. در نتیجه به لحاظ وابسته
بودن کهن‌سالان، فشار بر جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی بیشتر
می‌شود و با «بحران سالخوردگی» جمعیت مواجه خواهیم شد.
پنجره جمعیتی اصفهان باز است اما...
این استاد دانشگاه مهاجرت به بیرون از
استان و عوامل محیطی همانند بحران آب و مشکلات ناشی از آن را از متغیرهای
اثربخشی بر کاهش جمعیت استان برشمرد و گفت: اگرچه پنجره جمعیتی همچنان برای
استان باز است، اما نپرداختن به این مسئله می‌تواند پیری جمعیت را در پی
داشته باشد. حدفاصل این دو وضعیت (باروری پایین و کاهش مرگ‌ومیر در سنین
سالخوردگی)، دوره‌ای وجود دارد که در آن در پی کاهش نسبتاً سریع باروری و
تغییرات کند در سطح مرگ‌ومیر، ساختار جمعیت از جوانی فاصله می‌گیرد و نسبت
کهن‌سالان در جمعیت به‌شدت افت می‌کند.
زرندی در مورد وضعیت پنجره جمعیتی ایران توضیح داد: در
حال حاضر جمعیت ایران جمعیتی جوان و میان‌سال است؛ هرم سنی جمعیت کشور در
سال 1395 افزایش فوق‌العاده جمعیت گروه‌های سنی 25 تا 34 ساله (نسل متولدان
دهه 60) را نشان می‌دهد. افزایش جمعیت در دهه اول پس از
انقلاب باعث شد در حال حاضر کشور با پدیده «تورم میان‌سالی» روبرو باشد.
پدیده تورم میان‌سالی زمانی به وجود می‌آید که قسمت قابل ملاحظه‌ای از
جمعیت یک کشور (20 درصد کل جمعیت یا بیشتر) شامل (گروه سنی 15 تا 24 ساله)
شود که در زمان پیروی از الگوی باروری بالا متولد شده و سپس بر اثر کاهش
میزان باروری، تعداد فرزندان زنده تولد شده، تنزل یابد.
وی اعلام کرد: مطالعه هرم سنی جمعیت ایران
نشان می‌دهد در حال حاضر با کاهش قابل توجه در گروه‌های سنی 5 تا 9، 10 تا
14، 14 تا 20، 20 تا 24 سال مواجه هستیم؛ گروه‌های سنی که از آن به‌عنوان
فرصت‌های طلایی نام می‌برند.
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه می‌توان گفت رشد جمعیت کاهش یافته و نرخ موالید کم شده است، گفت: پس
انتظار می‌رود در آینده تعداد جمعیت زیر 15 سال کاهشی را نشان دهد، البته
رشد جمعیت کشور منفی نیست و این موضوع فعلاً خیلی خطرناک نیست. در این
راستا برنامه تشویق رشد جمعیت برای زوج‌های جوان و گروه سنی 25 تا 40
می‌تواند مؤثر باشد.
پیش‌بینی‌های سازمان ملل در خصوص آینده جمعیتی ایران
وی با یادآوری اینکه بخش جمعیت سازمان ملل
هر چهار سال یک‌بار، بر اساس نتایج سرشماری‌های ملی کشورها و مفروضات سطوح
مختلف باروری و مرگ‌ومیر، تحولات جمعیتی کشورها را در افق‌های زمانی پنجاه
ساله و در سه سناریوی مختلف (حد پایین، حد متوسط و حد بالای رشد جمعیتی)
پیش‌بینی می‌کند، گفت: در آینده‌پژوهی تغییرات جمعیتی ایران، طی دوره
سال‌های 1390 تا 1420، پیش‌بینی‌های سازمان ملل، آینده جمعیتی ایران را
این‌گونه تشریح می‌کنند:
سازمان ملل بر اساس سناریوهای مختلف
پیش‌بینی کرده است که درصد رشد سالانه جمعیت کشور دچار روند کاهشی شدیدی
است و از 22/1 در سال 1390 به 08/0 در سال 1420 خواهد رسید که زنگ خطری
برای جمعیت کشور خواهد بود. درصد رشد سالانه جمعیت کشور بر اساس تثبیت نرخ
باروری 5/2فرزند، از 30/1 در سال 1390 به 81/0 در سال 1420 کاهش خواهد
یافت. میزان خام موالید از 5/18 فرزند در سال 1390 به 16 فرزند در سال
1420 کاهش می‌یابد. باروری کل از 7/1 در سال 1390 به 5/2 فرزند در سال
1420 افزایش خواهد یافت. میزان خام مرگ‌ومیر از 5/5 به 8/7 و جمعیت در سن
کار ( 64-15 سال) از 84/53 درصد به 7/78 درصد افزایش خواهد یافت.
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد با بیان اینکه پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد به‌طور متوسط بین 66 تا 70 درصد از جمعیت در سال‌های آینده در سن 15 تا 64 سال خواهند بود،
تصریح کرد: این نسبت در دوره‌های زمانی آینده آن‌چنان تغییر آشکاری نخواهد
داشت، اما از لحاظ ترکیب سنی دستخوش تغییرات اساسی خواهد شد. با توجه به
افزایش میانه سنی کل جمعیت، میانه سنی جمعیت در «سن کار» نیز به‌طور
چشمگیری افزایش خواهد یافت که از آن با عنوان سالخورده شدن نیروی کار یاد
می‌شود.
وی ادامه داد: شاخص مهم دیگری که تغییرات
الگوی سنی جمعیت کشور را نشان می‌دهد، درصد جمعیت بالای 60 سال کشور است.
درصد جمعیت بالای 60 سال کشور به‌طور فزاینده‌ای طی دوره پیش‌بینی افزایش
خواهد یافت، به‌طوری‌که در پایین افق دوره پیش‌بینی در هر سه سناریو میان
19 تا 23 درصد از جمعیت کل کشور در سن بالای 60 سال قرار خواهد گرفت که
ازنظر برنامه‌ریزی‌های اجتماعی - اقتصادی برای این گروه سنی در خور توجه
است. بنابراین چنانچه سیاست‌های جمعیتی به نتیجه برسد، انتظار رشد در
گروه‌های سنی کودکان و نوجوانان را تا سال 1420 خواهیم داشت.
این مدرس دانشگاه با اعتقاد بر اینکه در
دوره سازندگی و سیاست کاهش جمعیت، برنامه‌ها موفق بوده، زیرا همسو با خواست
و نیاز جامعه و تغییرات اجتماعی و فرهنگی آن دوران بوده است، افزود: از
شاخص‌های صنعتی شدن و دوران مدرنیته، عقلانیت و فردگرایی و کاهش خانواده
گرایی است که تبعات آن کاهش زاد و ولد است. ازاین‌رو
اگرچه فرزندآوری تشویق می‌شود اما فاقد زیرساخت فرهنگی و اقتصادی لازم است
و بررسی تأثیرگذاری آن نیازمند مطالعات دقیق و آکادمیک است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر کشور ایران
ازنظر اقتصادی و فرهنگی و حتی منابع زیست محیطی ازجمله منابع آبی، توان
ازدیاد جمعیت را ندارد و حتی در تأمین غذا می‌تواند با مشکل روبرو شود،
گفت: از سوی دیگر مهاجرت‌های خارجی به‌شدت افزایش یافته و این به دلیل عدم
مناسب‌سازی فضای داخلی است. سال اینجاست که چگونه می‌توان با این شیوه،
برای ازدیاد جمعیت اقدام کرد؟ وقتی مشکلات اقتصادی زیادی وجود دارد و این
مشکلات اقتصادی قطعاً آسیب‌های اجتماعی در پی خواهد داشت. در این شرایط،
کشور توان مدیریت درست و یکپارچه‌ای را نخواهد داشت.
لزوم شناخت و مواجهه با جمعیت خاکستری
زرندی بر این باور است که
برای داشتن جمعیتی جوان و مولد نباید با سالخوردگی مقابله کرد، بلکه باید
با آن مواجه شد، باید این دوره جمعیتی را شناخت و مدیریت کرد،
سالمندی و خاکستری شدن پدیده‌ای است که بسیاری از کشورها با آن روبرو
هستند، به‌طوری‌که با کاهش تعداد کودکان، نوجوانان و جوانان، هرم سنی جمعیت
به نفع سالمندی تغییر می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: چالش فراگیر جمعیتی
به‌گونه‌ای است که جمعیت سالمندان جهان در نیم‌قرن گذشته سه برابر شده است؛
افزایش جمعیت سالخورده امری اجتناب‌ناپذیر است و از تأثیرات دوران معاصر و
از نتایج افزایش سطح رفاه و کاهش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های اپیدمی و
مهاجرت جوانان به خارج از کشور و فرزندآوری کمتر از سطح جانشینی است.
این جامعه‌شناس با اشاره به مشکلاتی که
برای سالخوردگی جمعیت مطرح شده، گفت: باید گفت با مدیریت صحیح و کارآمد
کشور می‌تواند بحران سالمندی جمعیت را به فرصت تبدیل کرده و هزینه‌های
جمعیتی را کاهش دهد. همچنین بسترسازی مناسب در کشور و جذب نیروی جوان به
کشور در راستای مهاجرت معکوس می‌تواند موجب تبلور جمعیتی شود و با توجه به
رشد تکنولوژی نیاز به نیروی کار ساده نیز کاهش خواهد یافت.
وی با بیان اینکه سیاست‌های جمعیتی در هر
جامعه مجموعه اصول و تدابیر و تصمیمات مدون جمعیتی است که از سوی دولت در
کشوری اتخاذ می‌شود و حدود فعالیت‌ها را در رابطه با مسائل اجتماعی و یا
اموری که نتایج جمعیتی دارند تعیین می‌کند، تصریح کرد: هدف
سیاست جمعیتی منطقی کردن و هماهنگ ساختن دگرگونی‌های جمعیتی با شرایط
اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است تا رفاه و بهروزی بیشتر جمعیت را
فراهم سازد که این مهم مبتنی بر مطالعات جمعیتی است.
بحران «امید اجتماعی» در ایران
این جامعه‌شناس با بیان اینکه همان‌طور که پیش‌تر اشاره شده در حال حاضر مهم‌ترین عامل سالمندی جمعیت، مشکلات اقتصادی است که مانع ازدواج و سپس فرزندآوری می‌شود،
افزود: اگر جوانان درگیر مشکلات اقتصادی نباشند به‌طور حتم با افزایش
ازدواج روبرو هستیم و از طرفی باید به زنان نیز این اطمینان داده شود که
مادر شدن مانع ایفای نقش‌های اجتماعی آنان نیست. بیشتر دختران جوان
فرزندآوری را مانع شکوفایی و استقلال خود می‌بینند که فرزند موجب محصور شدن
آن‌ها در خانه می‌شود و این موضوع نیازمند اطمینان دادن به آنان و ایجاد و
مشارکت در امور فرهنگی است.
وی همچنین از امید اجتماعی به‌عنوان
مؤلفه‌ای نام برد که امروز در ایران با بحران روبروست و افزود: جامعه
چشم‌انداز روشنی ندارد، این در حالی است که امید و آینده دو عنصر اصلی در پویایی و شکوفایی جمعیت است و با حذف این دو عنصر به‌طور نمی‌توان برنامه‌ریزی صحیحی داشت.
از طرف دیگر توجه به محیط‌زیست و مباحث اقلیمی عواملی است که بر تمایل به
باروری تأثیر به سزایی داشته، اما متأسفانه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
بنابراین لازم است مسئولان، بسترهای لازم را برای بهبود وضعیت اقتصادی
خانواده‌ها فراهم کرده و موانع ازدواج جوانان را برطرف کنند تا جوانان برای
ازدواج و خانواده‌ها برای افزایش نسل تشویق شوند.