پیام سپاهان- «خیابان چهارباغ که میتوان آن
را گردشگاه مشجر عمومی اصفهان نامید، زیباترین معبری است که من تاکنون دیده
یا شنیدهام، طول این خیابان 3 میل و 200 پا و عرض آن 110 پاست، اطراف این
خیابان فرحانگیز و دلپسند، باغهای وسیع و زیبایی است که هر یک دارای دو
عمارت کلاهفرنگی است. کوچههایی که به خیابان میپیوندند، دارای جویهای
آب و دو ردیف درخت چنار است و خیابان به عمارت تفریحی شاه که به دلیل بزرگی
به هزارجریب موسوم است ختم میشود.» این بخشی از توصیف شاردن سیاح فرانسوی
از چهارباغ است که در ویژهبرنامه «چهارباغ، از دیروز تا امروز» مرور شد.
موزه گرمابه علیقلی آقا، (عصر چهارشنبه، یکم تیرماه) میزبان
اصفهاندوستانی بود که برای شنیدن روایت محمدحسین فروغی، پژوهشگر تاریخ و
فرهنگ اصفهان از چهارباغ گردآمده بودند.
فروغی با اشاره اینکه شهرنشینی از دستاوردهای مهم تمدن ایران است،
اظهار کرد: ایرانیان در این فلات توانستند امکان سکونت بیش از یکمیلیون
نفر و بیش از آن را در شهرها به وجود آورند و از میان این شهرها، اصفهان دل
ایران است.
او بابیان اینکه اصفهان مظلومترین شهر کشور است، گفت: این شهر به علت
شرایط خوب و برخوردار، جمعیت زیادی را در خود گردآورده، تمدن بزرگ ایجاد
کرده، پس از دورهای دچار جنگ و غارتشده و سپس دوباره خود را بازسازی و
بازآفرینی کرده است و کمتر شهری اینچنین توانی در بازسازی و بازیابی
پرقدرت خود دارد. اصفهان شهری است که در طول تاریخ اغلب از پایتخت مهمتر
بود و این ویژگی تنها مختص به همین شهر است.
فروغی چهارباغ را در نگاه عموم، ویژگی خاص و نماد اصفهان خواند و
افزود: عدد 4 چه در ادبیات دینی و چه در نگاه ایران باستان بسیار مهم،
رمزآمیز و رازآلود است، چهار جهت جغرافیایی، چهار اقلیم وجود، طبایع
چهارگانه، چهارگاه موسیقی، 4 نهر بهشتی در نگاه اسلامی و چلیپا که نمادی
بسیار مهم در تفکر ایرانی است، نقش این عدد و اهمیت آن را نشان میدهد.
نویسنده و پژوهشگر تاریخ اصفهان ادامه داد: باغ کلمهای از فارسی
میانه و ترجمه پردیس است که از دنیای قدیم و زمان سومر و مصر باستان اعتبار
داشته در دوران هخامنشیان به کاربرد میشده و در قران نیز بهعنوان نماد
بهشت 28 بار بهکاررفته است و چهارباغ ترکیب هنرمندانه این دو کلمه مقدس و
نشاندهنده تلاش انسان برای تعامل مناسب با طبیعت است.
این کارشناس بابیان اینکه چهارباغ، باغی در دو محور عمود بر هم است،
گفت: این مجموعه شامل عناصری چون نهر، چشمه، آبشار، فواره، حوض، درخت، کوشک
و غرفههایی در اطراف است. اولین چهارباغ ایرانی ساخته کوروش در پاسارگاد
بود و بعدازآن در دوره داریوش در تخت جمشید و نیز در دوره اشکانیان و
ساسانیان تعدادی از این نوع باغ ساخته شد، در دوره اسلامی نیز ارتباط این
معماری با مفاهیمی دینی مانند نهرها و درختان بهشتی که در قرآن اشارهشده
باعث تثبیت آن شد، باغهای دوره اسلامی به این سبک در سوریه و عراق وجود
داشته است، همچنین از دوران عباسی نمونههای باغ ایرانی در سامرا وجود
دارد.
فروغی افزود: اصفهان در زمان سلجوقیان از عظمتی حیرتانگیز برخوردار
بوده است و در این زمان اصفهان به باغ شهری تبدیل میشود که از آن میان 4
باغِ کاران، فلاسان، احمدسیاه و بکر اهمیت و شهرت بیشتر داشته است؛ البته
این باغهای مجتمع در ضلع شرقی اصفهان، نه به الگوی باغهای ایرانی با 2
محور، بلکه 4 باغ مجزا از هم بودند.
چهارباغی که بود
او ادامه داد: اشتباه رایجی است که گفته میشود چهارباغ متعلق به
اصفهان و مربوط به دوره صفوی است، درحالیکه باغهای متعدد با گذرهای عمود
برهم و نهر آب در همه مناطق وجود داشته و از اینجهت اکثر شهرهای ایران
محله چهارباغ داشتهاند که از آن جمله میتوان به چهارباغ سمرقند، هرات
کابل، مشهد، کاشان و خوانسار اشاره کرد که نشان میدهد تا پیش از صفویه
چهارباغ نام محله بوده است.
پژوهشگر تاریخ و فرهنگ اصفهان گفت: با انتقال پایتخت به اصفهان،
شاهعباس تصمیم گرفت فضای کالبدی شهر را برای پایتختی فراهم کند. او که از
چهارباغ هرات، سمرقند و گذر معروف خیابان قزوین الهام گرفته بود، دستور
ساخت چهارباغ اصفهان را صادر کرد و از مجموع ابداعات گذشته در ساخت آن بهره
گرفت. او به چهارباغ بسیار علاقه داشت آنقدر که گفته میشود بدون اجازه
او درختی در خیابان کاشته نمیشد، شاهعباس اشراف و بزرگان را بابا خطاب و
از آنها خواست میکرد تا اطراف چهارباغ را آباد کنند، البته با طراحی و
معماری خاص، برنامهریزیشده و واحد، او زیرکانه الگوی چهارباغ را که هویت
ملی ایرانی در آن بود با کارکردهای تفریحی (جشنها و رویدادهای مختلف) به
کارکردهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ارتباط داد.
فروغی بابیان اینکه در خصوصی یا عمومی بودن چهارباغ بحث و اختلافنظر
وجود دارد، بیان کرد: از یکسو جشنها و رویدادهای مختلف که در چهارباغ
برگزار میشد دلیلی بر عمومی بودن این فضا و از سوی دیگر اختصاص زمینها و
منازل اطراف چهارباغ به وزرا، سفرا، امراء و دولتیان خصوصی بودن آن را
تائید میکند.
او ادامه داد: چهارباغ مفهومی نو از فضای شهری همراه با ارتباط
فرحبخش با انسان را ایجاد کرد و اولین خیابان با طرح از پیش تعیینشده بر
اساس طرح جامع شهری در دنیا بود، این فضای مهم که محل اداره شهر، کار و
تفریح اهالی دولت بوده است چهارشنبهها زنانه میشد درحالیکه دیوارهای
باغات اطراف مشبک بود برای دیده نشدن زنان.
چهارباغی که هست
این نویسنده به روایت تاورنیه از ویرانیهای چهارباغ پس از شاهعباس
اشاره کرد و گفت: به عبارت اهالی اصفهان، چهارباغ بعد از شاهعباس
«واتَکید» چراکه تابعی از وضعیت مملکت بود، در دوران شاه سلیمان و سلطان
حسین بهکلی بیاهمیت شد و در دوران قاجار ظلالسلطان بهتنهایی خسارت
زیادی به چهارباغ وارد کرد به حدی که در آن کشت و کار شد، اما در همین دوره
میرزا محمدحسین صدر اصفهانی خدمات زیادی برای تعمیر و بهبود وضعیت چهارباغ
انجام داد.
این کارشناس با اشاره به وضعیت فعلی چهارباغ تصریح کرد: حال این
روزهای چهارباغ خوب نیست، در این معبر مهم فقط همبرگر فروشی، اغذیه و
فستفود مشاهده میشود که همگی ضد فرهنگ هستند، به قول بزرگی کاملاً
خلاقانه کار ضد فرهنگ میکنیم، حالآنکه چهارباغ محل رویداد بود، بزرگان
شهر جمع میشدند، نقالی انجام میشد، اندیشمندان و متفکران گفتوگو
میکردند و پذیرایی قهوهچیها کام مردم را شیرین میکرد، درواقع مثل سنگی
که به آب انداخته میشود، موجهای کوچک تا بزرگ از چهارباغ ایجاد میشد و
بهکل کشور میرسید.
فروغی با ابراز تعجب از ساخت منازل اطراف و بازسازیهای غیر ایرانی
جدید، گفت: جایی مثل کتابفروشی وحدت برای اضافه شدن یک فروشگاه به
مغازههای فستفود تعطیل میشود، حالآنکه حمایت و برنامهریزی دولتی، نیاز
این فضا است، چنانکه در زمان شاهعباس دولت تصمیم گرفت چه اتفاقی در
چهارباغ بیفتد ولی امروز نه رویداد فرهنگی و نه اتفاقی درخورِ این پیشینه
نمیبینیم درحالیکه چهارباغ میتواند محل تولید رویداد و فرهنگ باشد.
او تأکید کرد: شکلبندی ساختمانها، نظارت بر مشاغل و رویدادسازی
نیاز است تا اصفهان، بایگانی نشود، اتفاقی که این روزها کمابیش در حال وقوع
است.